Neden 720 değil? Neden 240 değil de 360 derece? Buna kim ve neden karar verdi? Fikir düşüncelerimize o kadar derinden işlemiş ki, çoğumuz başka bir yol olabileceğini hayal etmekte güçlük çekeriz. Ancak başka yollar da var. Örneğin, Avrupa’nın bazı bölgelerinde bazı durumlarda tam açı 400 grad olarak tanımlanır. 100 grad saniyesi bir grad dakikası, 100 grad dakikası da bir grad eder. Dik açı olarak da bilinen şey 90 derece değil tam olarak 100 graddır. Bir tam açıyı 360 derece olarak kullanmaya oldukça uzun zamandan beridir devam ediyoruz. Bu yüzden 360’ın seçilmesinin kesin nedenleri tarihin içinde kayboldu. Ancak bu bağlamda mantıklı olan iki öneri var.
360 Dereceyi Tercih Etmemizin Olası Sebepleri
İlki, bir sayının çarpanları ile ilgilidir. Örneğin 10 sayısının dört çarpanı vardır: 1, 2, 5 ve 10. Bu, 10 kişiyi, 10’luk 1 gruba veya her biri beşer kişilik 2 gruba, ikişerli 5 gruba veya her biri bir kişilik 10 gruba bölebileceğimiz anlamına gelir. Bir sayının çarpanlarının çok olması avantajlıdır. Çünkü bu, onu birçok farklı eşit gruba kolayca bölebileceğiniz anlamına gelir. Açılar bağlamında, bu, birkaç açıyı tam sayılarla düzgün bir şekilde tanımlayabileceğimiz de demektir. Örneğin, bir çemberin yarısını çevreleyen bir açı 180 derece, üçte biri ise 120 derece olacaktır. 360 sayısının tam 24 çarpanı vardır bu da bölme açısından kendisine büyük bir avantaj sağlamaktadır. Ama tüm gerekçe muhtemel sadece bu kadar değildir.
360 derecenin kabul edilmesinin bir diğer nedeni ise yıldızlarla olan bağlantısı olabilir. Yüzyıllar boyunca, insanlık yıldızları kullanarak okyanuslarda yoluna devam etti. Kendilerine rehberlik edecek alternatif güvenilir fiziksel işaretler olmadan, denizciler nerede olduklarını belirlemek için tek sabit özelliğe – üzerlerindeki gökyüzüne – bakmak zorunda kaldılar. Dünya’nın yuvarlak yörüngesini 360 eşit parçalara bölmek için bundan daha iyi bir neden olabilir mi? Konuyu mühürleyen adımsa, M.Ö. 190-120 yılları arasında İznik/Türkiye’de yaşamış Antik Yunan filozofu, astronomu, coğrafyacısı ve matematikçisi Hipparkhos’un gezegenimizi 360 dereceye bölmesi olmuştur. Hipparkhos, bir daireyi 360, çapı da 120 eşit birime bölen ve bunu sistematik olarak kullanan ilk kişidir. Bu nedenle trigonometrinin kurucusu olarak da kabul edilmektedir.
60’lık Sayma Sistemi Avantajı
Tam bir çemberin neden 360 derece olarak kabul edildiğini gösteren bir başka teori ise Babillilerden geliyor. Sümerler ve Babillilerin Sexagesimal sayı sistemini kullandıkları biliyoruz. Günümüzde kullandığımız, 10 tabanı, iki elin parmaklarının sayısı ile ilişkili olarak varsayılır. Kimin nerede ve ne zaman 10 tabanını seçtiği belli olmamakla birlikte, matematik tarihi ile ilgili bulgular, birçok yerde insanların 10 tabanına yönelen sayma sistemleri geliştirdiğine işaret ediyor. En çok görülen, çetele dediğimiz sistemler. Çoğu yerde dikine dört adet çizgi, yatay ya da diyagonal beşinci çizgi ile birleştiriliyor, sonra böyle çizilmiş iki beşli bir daire içine alınarak bir onlu yapılıyor.
Ama bir de şöyle düşünün: Acaba iki elinizi kullanarak, pratik bir şekilde en fazla kaça kadar sayabilirsiniz? Sağ elinizi açın. Başparmağınızı kullanarak diğer parmaklarınızın boğumlarını sayın. 12 adet değil mi? Her parmakta 3 boğum, 4 parmak toplamı 12 adet. Sol elinizin bir parmağını her on iki sayımda kapatın. 5 parmak, her biri 12’ye karşılık. Sol eliniz yumruk olduğunda 5×12=60 sayısına ulaşmış oluyorsunuz. Sümer ve sonra Babil sayı sisteminin tabanının 60 olması genellikle böyle açıklanıyor.
İki elle sayılabilecek en büyük sayı olmasının yanında, biliyoruz ki 60 aynı 360 gibi 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 ve 30’a kalansız bölünebilen bir sayıdır ve 10 tane böleni olan daha küçük bir sayı yoktur. Böyle olunca da yarımları, üçte birleri, çeyrekleri filan kalansız hesaplama şansı doğar. Bölüşmede büyük kolaylıklar sağlar. Unutmamak lazım ki sayma gereksinimi, toplayıcılık döneminden beri hem üretimin bölüşülmesi için hem de üretimin düzenlenmesi için mevsimlerin izlenebilmesi amacıyla gerekli gökbilim nedeniyle gelişmiştir.
Ama yine de neden 360 derece?
Aslında bu sorunun sebebi de yukarıdaki görselde saklı gibi gözüküyor. Sonuçta Babilliler altmışlık sayı sistemini kullandıkları için, her üçgenin temel değeri 60 olarak kabul edildi. Böylece, 6 üçgen x 60 taban bize 360 değerini veriyor ve köşelerinden birleştirildiği zaman da bir çember oluşturuyor. Tüm bu sebeplerin biri ya da birleşimi bir çemberi neden 360 derece olarak kabul ettiğimizin cevabı olacaktır.
Kaynak:
- Eddie Woo; It’s a Numberful World: How Math Is Hiding Everywhere; ISBN-10 : 1615196129
- Why Is A Full Circle 360 Degrees, Instead Of Something More Convenient, Like 100?; https://www.scienceabc.com/
Derleyen:
